چاقى (قسمت اول)

چاقي يكي از شايعترين بيماري‌هاي مزمن زمانة ماست كه شيوع آن در دنيا رو به افزايش است. سازمان جهاني بهداشت (WHO) اعلام كرده است كه تعداد 200 ميليون فرد چاق در سال 1995 وجود داشته كه به بيش از 300 ميليون نفر در سال 2000 افزايش پيدا كرده است. نكتة قابل تأمل اينكه اين آمار محدود به كشورهاي پيشرفته و ثروتمند نيست، بلكه 115 ميليون نفر از اين افراد چاق، در كشورهاي در حال توسعه و فقير زندگي مي‌كنند.

تحقيقات اخير در ايران نيز آمار نگران كننده‌اي ارايه كرده است. به نظر مي‌رسد كه شيوع چاقي حتي در روستا‌ها به سرعت در حال افزايش است و به ارقام كشور‌هاي پيشرفته نزديك مي‌شود. البته وضعيت در شهرها بسيار وخيم‌تر است. شيوع چاقي در افراد 30 سال به بالاي شهرنشين تا 82% مي‌رسد. يعني از هر 5 نفر، 4 نفر دچار زيادي وزن يا چاقي هستند. در روستا‌هاي اطراف تهران چاقي نزديك 70% و در روستاهاي دورتر ـ كه عوامل شهرنشيني در آنها كمتر نفوذ كرده است ـ حـدود 45% است. مطالعاتي كه به تازگي در منطقة سيزده تهران انجام شده است، شيوع چاقي و اضافه وزن را 57% در مردان و 68% در زنان (بالاي 20 سال) نشان داده است. مطالعة جديدي در اهواز نيز 50% مردان و 70% زنان بالاي 24 سال را دچار اضافه وزني يا چاقي معرفي كرده است. بدتر از همه اينكه چاقي در ميان كودكان و نوجوانان نيز به سرعت در حال افزايش است.

خب چاق باشيم، مگه چيه؟
اهميت چاقي از آن جهت است كه اين بيماري مي‌تواند منجر به بيماري‌هاي خطرناك و كشندة ديگر از قبيل پرفشاري خون (افزايش فشار خون)، ديابت (بيماري قند)، بيماري‌هاي قلبي ـ عروقي (مانند سكتة قلبي)، سكتة مغزي، بيماري‌هاي تنفسي، سرطان‌هاي مختلف، درد مفاصل، و... شود. تخمين زده شده است كه هزينه‌هاي پزشكي ناشي از چاقي در كشور آمريكا به بيش از صد ميليارد دلار در سال مي‌رسد. از آنجايي كه شيوع چاقي در كشور ما نيز به سرعت به سوي آمار كشورهاي صنعتي مي‌رود، عوارض، مرگ و مير، از كار افتادگي و هزينه‌هاي آن به زودي سرسام آور خواهدشد.

من چاق هستم يا نه؟
چاقي تنها به وزن مربوط نيست. مثلاً ممكن است يك فرد بلند قد با وزن 90 كيلوگرم لاغر باشد در حالي كه فرد كوتاه قدي با وزن 50 كيلوگرم هم چاق محسوب شود. بنابراين 2 معيار عمده براي چاقي در نظر گرفته مي‌شود: 1ـ نماية تودة بدني؛ و 2ـ نسبت دور كمر به دور باسن.

نمـاية تودة بدني (Body Mass Index، BMI) يك عدد است كه از تقسيم وزن (بر حسب كيلوگرم) بر مجذور قد (بر حسب متر) محاسبه مي‌شود.

وزن (كيلوگرم)	BMI=
2]قد (متر) [

براي نمونه، اگر وزن شما 65 كيلوگرم و قد شما 170 سانتي‌متر باشد، BMI اينگونه محاسبه مي‌شود:
BMI = 65 ÷ 2(70/1) = تقريباَ 5/22
حال اين عدد چه چيز را نشان مي‌دهد؟ اگر عدد BMI كمتر از 18 باشد، نشان دهندة كم وزني است، اعداد بين 18 تا 25 طبيعي است، BMI بين 25 تا 30 به عنوان اضافه وزن، و BMI بالاتر از 30 معرف چاقي است. شما با استفاده از همين فرمول مي‌توانيد به آساني BMI افراد خانواده و دوستان را محاسبه كنيد و به آنها بگوييد در چه وضعيتي هستند.

جدول 1- طبقه بندي كم وزني، وزن طبيعي، اضافه وزن، و چاقي بر حسب *BMI

BMI (kg/m2)	طبقه بندي
<18	كم وزن
18-24.9	طبيعي
25-29.9	اضافه وزن
>=30	چاق

* نماية تودة بدني (براي توضيحات بيشتر به متن مقاله مراجعه كنيد.)

اگر BMI شما طبيعي است و فكر مي‌كنيد كه چاق نيستيد، خيلي خوشحال نباشيد، چون هنوز يك معيار ديگر باقي مانده است. نسبت دور كمر به دور باسن (Waist to Hip Ratio، WHR) همان طور كه از نامش پيداست، از تقسيم عدد محيط دور كمر به محيط دور باسن حساب مي‌شود.
WHR= محيط دور كمر / محيط دور باسن
براي مثال اگر دور كمر شما 70 سانتي متر و دور باسن 80 سانتي متر باشد، اين WHR برابر با 875/0 خواهد بود. اين عدد ديگر چه چيز را نشان مي‌دهد؟ بسيار ساده است. در مردان WHR بزرگتر از 95/0 و در زنان WHR بزرگتر از 8/0 نشان دهندة نوعي چاقي است. بنا بر اين عدد 875/0 براي يك مرد مناسب، و براي يك زن بيانگر چاقي است.

چرا بعضي‌ها چاق هستند؟
حتماَ شنيده‌اي كه بعضي‌ها مي‌گويند: "ما آب هم كه مي‌خوريم چاق مي شويم!" البته آب هيچ وقت نمي‌تواند باعث چاقي شود اما احتمال دارد كه اين افراد واقعاَ زودتر از ديگران چاق ‌شوند. شايد متوجه شده باشيد كه بعضي افراد، هم اندازة شما غذا مي‌خورند اما هميشه چاق‌تر از شما هستند. دليل اين امر آن است كه چاقي تنها به غذا خوردن مربوط نمي‌شود و عوامل زيادي در آن دخيل است.

حجم و نوع غذايي كه مي‌خوريم يكي از عوامل مهم چاقي است. بسياري از افراد چاق وعده‌هاي غذايي زيادي دارند و در بين آن وعده‌ها نيز معمولاَ در حال خوردن هستند. دليل چاقي در اين افراد مشخص است. در حقيقت حجم زياد غذايي كه مي‌خورند باعث مي‌شود مواد خورده شده در بدن آنان به چربي تبديل شده، ذخيره شود، و اين افراد چاق گردند. عده‌ي ديگري به غذاهاي بسيار چرب (مانند كله‌پاچه، كره، روغن حيواني، چيپس، و...) يا پر انرژي (مانند شكلات و بستني) علاقه دارند و در مصرف آنها زياده روي مي‌كنند.

عدم فعاليت بدني عامل مهم ديگري در چاقي است. حتماَ متوجه شده‌ايد كه بسياري از افراد چاق حاضر نيستند بدون ماشين به جايي بروند و حتي براي رفتن به يك طبقه بالاتر يا پايين‌تر از آسانسور استفاده مي‌كنند. در عوض افرادي هستند كه هميشه جنب و جوش فراواني دارند و حتي هنگامي كه در يك اتاق نشسته‌اند نيز نمي‌توانند آرام باشند. اين دو دسته و طيف وسيعي از انسان‌ها كه فعاليت بدني متفاوت دارند، انرژي بدن را با اندازه‌هاي متفاوت مصرف مي‌كنند. در آن دسته‌اي كه فعاليت بدني كم است، انرژي اضافه به صورت چربي ذخيره شده، موجب چاقي مي‌شود.

پژوهشگران نشان داده‌اند كه عوامل ژنتيكي (ارثي) نيز بر روي چاقي مؤثرند. بسياري از افراد استعداد زيادي براي چاق شدن دارند. يعني بدن آنها دوست دارد غذاي خورده شده را به صورت چربي ذخيره كند. همين مشكل ژنتيكي اگر در كنار فعاليت بدني كم و مصرف زياد غذا قرار گيرد، به سرعت فرد را چاق مي‌كند. بعضي بيماري‌هاي ارثي و غير ارثي ديگر نيز ممكن است موجب چاقي شوند ـ مانند بيماري‌هاي غدة تيروئيد يا غدة جنسي در زنان ـ كه با درمان بيماري اصلي، چاقي نيز بر طرف مي‌شود.

اما به طور كلي به نظر مي‌رسد كه علت شيوع چاقي در سطح جهان و افزايش تعداد افراد چاق مربوط به "شيوة زندگي" شهرنشيني و صنعتي شدن دنيا باشد، زيرا شيوع چاقي در مناطق دور افتاده‌اي كه مردم آنجا هنوز از وسايل پيشرفتة امروزي استفاده نمي‌كنند، تغييري نكرده است. تلاش ما انسان‌هاي براي پيشرفت، اختراع وسايل جديد، ايجاد شيوةهاي جديد زندگي، و راحت كردن كارها، اگر چه خوب و قابل ستايش است، اما مشكلاتي مانند چاقي را نيز به همراه دارد كه بايد هر چه سريع‌تر براي مبارزه با آن فكري بينديشيم. در هفتة آينده به بررسي راه‌هاي پيشگيري از چاقي و كاهش وزن مي‌پردازيم.


منابع
1. ميرميران پ، عزيزي ف. گفتار2- چاقي. در: عزيزي ف، جانقرباني م، حاتمي ح. اپيدميولوژي و كنترل بيماري‌هاي شايع در ايران. تهران، نشر اشتياق، 1379.
2. مطالعة قند و ليپيد تهران. تهران، مركز تحقيقات غدد درون‌ريز و متابوليسم. 1380.
3. http://www.who.int/nut/obs.htm
4. http://www.emro.who.int/Publications/EMHJ/0506/24.htm
5. Soori H. Pattern of dietary behaviour and obesity in Ahwaz، Islamic Republic of Iran. East Mediterr Health J. 2001 Jan-Mar;7(1-2):163-70. [http://www.emro.who.int/publications/emhj/0701/21.htm]
6. Kelishadi R، Pour MH، Sarraf-Zadegan N، Sadry GH، Ansari R، Alikhassy H، Bashardoust N. Obesity and associated modifiable environmental factors in Iranian adolescents: Isfahan Healthy Heart Program - Heart Health Promotion from Childhood. Pediatr Int. 2003 Aug;45(4):435-42.